Επιλογή: Μπορείς να την κάνεις; – της Μίνας Κωστοπούλου – Δημοσιογράφος-Επικοινωνιολόγος.
“Πώς πάνε τα πράγματα” -τελεία, χωρίς ερωτηματικό, χωρίς απορία.
O τίτλος του βιβλίου που ήρθε στα χέρια μου λίγο πριν τα Χριστούγεννα. Από μια φίλη όπως εκείνες που δεν είναι κολλητές, αλλά κάποιο νόημα μας δένει. Με τρόπο τέτοιο που καθιστά την επικοινωνία αβίαστη, το συναίσθημα πηγαίο.
Ήξερε πως βασανιζόμουν με το σύμπτωμά μου, μοιάζαμε. Η έννοια της αξίας μας, το πρέπει και το θέλω, το τί και το γιατί της ζωής, το πριν και το μετά, οι διαρκείς σκέψεις και το ζύγισμα, η ‘μακαριότητα’/ ανεμελειά που χάθηκε ή δεν υπήρξε, οι επιλογές μας.
Η επιλογή.
Να μια έννοια που έχει ταράξει όλους τους ανθρώπους – άθελά της ή και άθελά τους.
Κάποιοι ασχολήθηκαν με την επιλογή εκούσια. Η φιλοσοφία της αφιερώθηκε από την αρχαιότητα, πολύ αργότερα η ψυχανάλυση, και κάπου μέσα στη διαδρομή η λογοτεχνία, η ποίηση, μέχρι και οι θετικές επιστήμες. Κάποιοι αντιλαμβάνονται την επιλογή στην καθημερινότητα ως μοίρα, ως ριζικό, καλό ή κακό -λίγη σημασία έχει.
Το μόνο που ισχύει είναι ότι δεν μπορούμε να την αποφύγουμε την επιλογή. Είτε την αντιλαμβανόμαστε ιδεαλιστικά ως “ελεύθερη βούληση ελεύθερων ατόμων”, είτε ως “ευθύνη υπεύθυνων υποκειμένων”.
Ελεύθερη βούληση ή ευθύνη;
Αν το καλοσκεφτείς και οι δύο κατηγορίες -“ελεύθερα άτομα”, “υπεύθυνα υποκείμενα” μοιράζονται κάτι κοινό: πετούν έξω τα ένστικτα, τις ενορμήσεις μας, το ασυνείδητο. Η “ελεύθερη βούληση”, όμως, και η “ευθύνη” διαφέρουν. Η πρώτη προϋποθέτει μια ιδιότητα για το άτομο. Η δεύτερη μας καλεί να χτίσουμε οι ίδιες και οι ίδιοι μια ιδιότητα.
Ποια ιδιότητα;
Η δική μου απάντηση σχετίζεται με τη διανοητική και συναισθηματική δυνατότητα όταν κάνουμε τις επιλογές μας να τις αντιλαμβανόμαστε. Ακόμη κι αν μας ζορίζουν. Και τη δυνατότητα αυτή σε μεγάλο βαθμό μπορούμε να τη χτίσουμε.
Η σκέψη αυτή κλωθογύριζε χρόνια μέσα μου. Με βρήκε στις σπουδές μου, με βρήκε στην κοινωνική μου ζωή, με βρήκε στην ψυχική δουλειά που έκανα. Και ήρθε ξανά στους περίεργους καιρούς της πανδημίας όταν τα όρια και τα περιθώρια μοιάζουν να στενεύουν.
Όρια και περιθώρια
Άκουσα κάποιον να λέει πως “η πανδημία μας στερεί επιλογές”. Σκέφτηκα πόσοι πολλοί στον κόσμο επιλέγουν να αρνηθούν την πανδημία. Και τη μάσκα. Και τον ιό. Όπως άλλοι επιλέγουν να μην αγοράσουν επιπόλαια. Και όπως άλλοι επιλέγουν να μην ερωτευτούν άλλες “υφές” ανθρώπων –είτε θελήσουν να το ξέρουν είτε όχι.
“Καθένας έχει τη δική του ιστορία διάψευσης να διηγηθεί, πάντα υπάρχει ο άνθρωπος που θα σε σπρώξει στην πιο βαθιά ερωτική οδύνη -μετά, όσα πρόσωπα κι αν συγκεντρώσεις γύρω σου, τα οδηγείς, σχεδόν τα εξαναγκάζεις, να επαναλαμβάνουν την πρώτη προδοσία. Κι ενώ δεν μπορείς να το εξηγήσεις λογικά, είναι στιγμές που κυριεύεσαι από τη βεβαιότητα πως οι επιλογές που σου ανοίχτηκαν ακτινωτά στη ζωή ήταν μέρη του ίδιου σχεδίου, πως δεν υπήρχε πραγματική διαφυγή, πως κάθε επιλογή σου θα αποδεικνυόταν, στο τέλος, λανθασμένη”
(“Πώς πάνε τα πράγματα”, Θάνος Κάππας. Βιβλιοπωλείον της ‘Εστίας’. Αθήνα 2020).
Πράγματι, μπορούμε όπως η ηρωίδα του Κάππα, να βεβαιώσουμε εαυτούς πως δεν έχουμε διαφυγή.
Το έχω κάνει, το κάνω και θα το κάνω. Όμως με κόπο έχω φροντίσει να ξέρω τα όρια αυτής της πράξης. Να ξέρω πως αυτή η απελπισία είναι επιλογή μου, είναι το σύμπτωμά μου, και να γελάω με αυτό. Και ταυτόχρονα να ξέρω πως μπορώ να διευρύνω τα περιθώρια των επιλογών μου αρκεί να το θελήσω. Όχι με μια θέληση που απριορικά την έχω γιατί κάποιο DNA ή θεός μου χάρισε, αλλά με μια θέληση της ευθύνης.
Για να το πω απλά…
Μπορώ να αλλάξω τα μοτίβα με τα οποία ερωτεύομαι, μπορώ να αλλάξω τον τρόπο που ψωνίζω, μπορώ να αρνηθώ την πανδημία, αλλά θα πάρω και την ευθύνη που έρχεται πακέτο.
Και η ευθύνη, ως γνώση, θα πονάει.
Ένστικτα και ενορμήσεις
Έχω στο νου μου, πάντως και μια άλλη ηρωίδα. Τη Γιόνγκχιε από το βιβλίο «Η Χορτοφάγος», στο οποίο η χορτοφαγία είναι μόνο μια αφορμή για να ξετυλιχτεί το ουσιαστικό ζήτημα της επιλογής.
“Άραγε προσπαθεί η ΓιόνγκΧιε να μετατρέψει τον εαυτό της σε παιδί; Έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που είχε χάσει την περίοδό της, και τώρα που το βάρος της είχε πέσει κάτω από τα τριάντα κιλά, φυσικά δεν είχε απομείνει τίποτα στο στήθος της. Είναι ξαπλωμένη εκεί σαν ένα κορίτσι, χωρίς δευτερεύοντα σεξουαλικά χαρακτηριστικά”
(“Η Χορτοφάγος”, Χαν Γκανγκ. Εκδ. Καστανιώτη. Αθήνα 2020).
Ήθελε η χορτοφάγος να στενέψει το σώμα της, ήθελε να πεθάνει; Ήθελε μια ενήλικη γυναίκα να χάσει τη σεξουαλικότητά της; Ήταν επιλογή της; Εδώ την απάντηση τη βρίσκω στον Ζακ Λακάν (αν και η συγγραφέας μάλλον δεν είχε έρθει σε επαφή με το έργο του). Ανέφερα πριν πως μπορούμε σχεδόν να εξοστρακίσουμε από την εξίσωση της επιλογής τα ένστικτα, τις ενορμήσεις μας, το ασυνείδητο μας. Η ψυχανάλυση, όμως, μου έβαλε φρένο. Γιατί η ιστορία της Γιόνγκχιε μου επανέφερε στο μυαλό το κείμενο “Αγαλλίαση και κατάθλιψη στο στάδιο του καθρέφτη” του Γάλλου ψυχαναλυτή Ζακ Λακάν: η επιστροφή στο ανόργανο, ο μιμητισμός με το φυσικό περιβάλλον, η ενόρμηση του θανάτου.
Επιλογή. Ευθύνη. Όρια. Ενορμήσεις.
Θα κλείσω με την αιρετική, ακόμη και για τις δικές μου βεβαιότητες, θέση ότι…
τα όρια της επιλογής μας κρύβονται στο ασυνείδητό μας, εκεί που ζουν οι ενορμήσεις μας.
Και όταν τα δουλέψουμε, τα κατανοήσουμε, τότε θα μπορέσουμε να απολαύσουμε τη δυσκολία, αλλά και την μαγεία της ευθύνης μας.
Επικοινωνία με τον συντάκτη
