Όλα όσα θες να ξέρεις για τον πόλεμο στην Ουκρανία και τη σχέση του με τα media – γράφει η Δημοσιογράφος – Μίνα Κωστοπούλου
Σταμάτησε για λίγο ό,τι κάνεις και σκέψου αυτό που μας συμβαίνει. Για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου όλοι μας παρακολουθούμε ζωντανά και αλληλοεπιδρούμε ψηφιακά με έναν πόλεμο. Άνθρωποι από κάθε γωνιά του κόσμου, ανεξαρτήτως ηλικίας, ανεξαρτήτως εμπειρίας, μπορούν σε ταυτόχρονη μετάδοση να βλέπουν λεπτό προς λεπτό την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, στίγμα το στίγμα τα σύνορα που αλλάζουν στους ψηφιακούς χάρτες, μπορούν να σχολιάζουν, να αναμεταδίδουν –μέχρι και να στοιχηματίζουν.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ο ορισμός της Ιστορίας μας in the making.
Πρόκειται για μια τεκτονική αλλαγή στο συλλογικό ασυνείδητο και τον ψυχισμό των ανθρώπων, πρόκειται για μια στιγμή ικανή να αλλάξει τον τρόπο που οι άνθρωποι εφεξής αντιλαμβάνονται τον κόσμο και την ιστορία τους.
Είναι αλήθεια πως ήδη από τις αρχές των ’90s είχαμε δει μέσα μέσα από το CNN τον πόλεμο του Κόλπου, αλλά τότε δεν μπορούσαμε να αλληλοεπιδράσουμε με τα γεγονότα. Μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε μόνο ό,τι χωρούσε στον τηλεοπτικό χρόνο και ό,τι χωρούσε στο φακό της κάμερας. Αυτή τη φορά ο χρόνος και ο χώρος έχουν διευρυνθεί. Σε πολλαπλές οθόνες μπορούμε να βλέπουμε τον πόλεμο όπως εξελίσσεται σε κάθε μέτωπο και κάθε στιγμή.
Είναι επίσης αλήθεια πως κατά την περίοδο της Αραβικής Άνοιξης και του πολέμου στη Συρία, ή κατά την εισβολή της Ρωσίας στην Κριμαία, τα social media και μια πολύ εξελιγμένη τεχνολογία ήταν πάλι διαθέσιμα σε μια μεγάλη πλειοψηφία. Όμως υπάρχει και σε αυτή την περίπτωση μια διαφορά με το σημερινό βίωμα του πολέμου στην Ουκρανία.
Μέχρι τώρα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης λειτούργησαν ως αναμεταδότες των γεγονότων από γωνιές του πλανήτη που η πρόσβαση στην ενημέρωση δεν ήταν τόσο προνομιακή. Τώρα, το 2022, με την πολεμική εισβολή στην Ουκρανία σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες γεωεντοπισμού και Τεχνητής Νοημοσύνης μας δίνουν αφενός τη δυνατότητα να φιλτράρουμε κάθε πληροφορία που φτάνει στην οθόνη μας, αφετέρου να παρακολουθούμε τον πόλεμο σαν να είμαστε εκεί, τη στιγμή που συμβαίνει.
Σκέψου μονάχα πόσο συγκλονιστικό είναι το γεγονός ότι η δημοσιογράφος του BBC Όλγα Μαλχέβσκα είδε live το σπίτι της στο Κίεβο βομβαρδισμένο, την ώρα που μετέδιδε την είδηση του βομβαρδισμού. Και πόσο συγκλονιστικό είναι για τόσες εκατοντάδες χιλιάδες εκτοπισμένων ανθρώπων να βλέπουν το δικό τους βιός να καταστρέφεται από τις οθόνες των κινητών τους μέσα στα καταφύγια και τα παραπήγματα.
Η βιομηχανία των military games
Πιστεύω πως παρά τις τρομακτικές δυνατότητες που έχουμε για να βρεθούμε σε απόσταση αναπνοής από αυτόν τον πόλεμο, μια σημαντική πλειοψηφία εξακολουθεί να ενημερώνεται με δόσεις και κάπως “ετεροχρονισμένα”, είτε μέσα από την τηλεόραση, είτε από τα s/m ή την αρθρογραφία και τα ρεπορτάζ. Το σενάριο μιας ή ενός από εμάς να παρακολουθεί 24/7 σκηνές πολέμου είναι δυστοπικό…
Όσο δυστοπικό κι αν είναι όμως για έναν πραγματικό πόλεμο όπως αυτός στην Ουκρανία, άλλο τόσο προσοδοφόρο είναι για… ψεύτικους πολέμους. Ο πόλεμος έχει προσφέρει αμύθητα ποσά στην ενημερωτική και κυρίως ψυχαγωγική βιομηχανία. Τα military games, τα βιντεοπαιχνίδια που αναπαράγουν σκηνικά πολέμου, είναι τα πιο επικερδή από την πρώτη στιγμή που κατέλαβαν μια θέση στις κονσόλες. Προσφέρουν αδρεναλίνη και παίζουν τα ίδια με τα συναισθήματα και τα ένστικτα του παίκτη. Υπάρχει πλήρης ψυχοσυναισθηματική καθοδήγηση και εμπορική στρατηγική πίσω από τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζονται. Ιδίως τα τελευταία χρόνια, που τα γραφικά είναι ρεαλιστικότερα παρά ποτέ, που μπορεί κανείς να “παίξει” τον πόλεμο σε virtual reality…
Είναι χαρακτηριστικό ότι σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση η αγορά της εικονικής πραγματικότητας (VR) αποτιμήθηκε στα 17,25 δισεκατομμύρια δολάρια το 2020 και αναμένεται να φτάσει τα 184,66 δισεκατομμύρια δολάρια μέχρι το 2026. Παγκοσμίως. Σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη της PwC, τα παγκόσμια έσοδα από περιεχόμενο VR αυξήθηκαν κατά περίπου 30% σε ετήσια βάση, ξεπερνώντας τις ταινίες, τα παραδοσιακά βιντεοπαιχνίδια και τη μουσική. Και θα συνεχίσουν να αυξάνονται με τους ίδιους ρυθμούς…
Τα hoaxes του πολέμου
Ας επιστρέψουμε όμως στις σύγχρονες τεχνολογίες και τον πόλεμο. Ένα από τα θετικά των ΑΙ τεχνολογιών είναι ότι δίνουν στα μέσα ενημέρωσης -και στους πολίτες- τη δυνατότητα του fast-checking ενώπιον της διασποράς ψευδών ειδήσεων. Τα hoaxes είναι σύμφυτα, δυστυχώς, με την κοινωνία της ενημέρωσης γιατί είναι και αυτά με τη σειρά τους εξαιρετικά προσοδοφόρα. Αλλά και γιατί η προπαγάνδα ανέκαθεν υπήρξε στοιχείο της ενημέρωσης και της πολιτικής. Οι εκστρατείες παραπληροφόρησης στοχεύουν στο να αποσπάσουν την προσοχή, να μπερδέψουν και να χειραγωγήσουν την κοινότητα και τα επιμέρους υποκείμενα. Ειδικά σε περιόδους πολέμου αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη και των εμπλεκόμενων και των μέσων.
Κάτι ακόμη που συνέβη με την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι ότι τα social media κλήθηκαν να διαλέξουν στρατόπεδο. Σύμφωνα με το Politico “η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ανάγκασε τους γίγαντες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να διαλέξουν πλευρά… αφού αρχικά μέσα ενημέρωσης που υποστηρίζονται από το Κρεμλίνο εμποδίστηκαν από το να αγοράζουν διαφημίσεις στο Facebook και στο YouTube, και στη συνέχεια σειρά περιορισμών στόχευαν να περιορίσουν τη χρήση του διαδικτυακού κόσμου από το Κρεμλίνο για πολιτικό και στρατιωτικό κέρδος”.
Τώρα η Ρωσία φέρεται κατά του κολοσσού του Zuckerberg. “H επιθετική και εγκληματική πολιτική της Meta που οδηγεί στην προβολή μίσους και εχθρότητας κατά Ρώσων είναι εξοργιστική”, ανακοίνωσε η ρωσική πρεσβεία στις ΗΠΑ, κατηγορώντας πως η πλατφόρμα Meta εξωθεί τα έθνη το ένα εναντίον του άλλου.
Βέβαια δεν είναι η πρώτη φορά που τα μέσα δικτύωσης παίρνουν θέση. Πολλές φορές στο πρόσφατο παρελθόν βιώσαμε και περιστατικά ακραίας λογοκρισίας και προπαγάνδας από τους μεγάλους ψηφιακούς κολοσσούς. Να θυμηθούμε την εκλογή του Τραμπ ή την πανδημία; Αυτή τη φορά με αφορμή την εισβολή στην Ουκρανία για ακόμη μια φορά τα social media βρίσκονται μπροστά σε ένα μεγάλο τους πρόβλημα. Το πρόβλημα της αξιοπιστίας.
Πανδημία της ενημέρωσης
“Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει χαρακτηρίσει την κατάσταση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως ‘infodemic’. Δηλαδή, δεδομένου ότι υπάρχουν πάρα πολλές πληροφορίες για να φιλτράρονται και να αναλυθούν κριτικά, οι άνθρωποι απλώς μοιράζονται υλικό που μπορεί να οδηγήσει στη διάδοση παραπληροφόρησης”, δηλώνει στο περιοδικό Forbes η Δρ. Mai-Ly Nguyen Steers.
Την ίδια ώρα η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφασίζει να μπλοκάρει στα κράτη-μέλη και τους πολίτες της την πρόσβαση στο ενημερωτικό περιεχόμενο του ρωσικού κρατικού σταθμού RT και του δικτύου Sputnik, προκαλώντας την κατακραυγή των δημοσιογραφικών ενώσεων και των πολιτών. Το Διεθνές Ινστιτούτο Τύπου εκφράζει ανησυχίες, μεταξύ άλλων, για τα αντίποινα που μπορεί να επιφέρει μια τέτοια απόφαση -δηλαδή την αποκοπή των Ρώσων πολιτών από την ενημέρωση μέσω άλλων δικτύων. Ταυτόχρονα καλεί στην οικονομική υποστήριξη των ανεξάρτητων δημοσιογράφων που καλύπτουν τα γεγονότα του πολέμου. Αλλά και οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα στηρίζουν την προσπάθεια των δημοσιογράφων να καλύπτουν την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και την ανθρωπιστική κρίση παρέχοντάς τους εξοπλισμό προστασίας καθώς και την απαραίτητη τεχνολογική υποδομή.
Αδίστακτη κερδοσκοπία
Όλα τα παραπάνω είναι μερικές μόνο από τις πτυχές αυτού του πολέμου και της σχέσης του με τα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας. Μερικές μόνο πτυχές που υπογραμμίζουν την ανάγκη της έγκυρης ενημέρωσης, που υπογραμμίζουν τη σημασία της δουλειάς των δημοσιογράφων στην πρώτη γραμμή των γεγονότων, αλλά και των πολιτών που γίνονται μάρτυρες και αναμεταδότες του πολέμου σε όφελος του δημόσιου αγαθού της ενημέρωσης.
Μπορεί κανείς να πει πολλά περισσότερα για την κερδοσκοπία γύρω από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Αρκεί μόνο να δει τί γίνεται στο Tik Tok, για παράδειγμα. Σύμφωνα με τη γαλλική εφημερίδα le Figaro τα live video στο επιτρέπουν στους δημιουργούς τους να εισπράττουν ‘δώρα’ από χρήστες του Διαδικτύου, τα οποία στη συνέχεια μπορούν να τα ανταλλάσσουν με χρήματα από το TikTok. «Αυτή η δυνατότητα φαίνεται να έχει προσελκύσει αδίστακτους δημιουργούς περιεχομένου, που εκμεταλλεύονται τον πόλεμο για να ζητήσουν δωρεές ή απλώς για να κερδίσουν περισσότερους ακολούθους», τονίζει η εφημερίδα.
Μπορεί ακόμη κανείς να σκεφτεί πως μιντιακοί όμιλοι στη χώρα μας πλουτίζουν μέσα από τον πόλεμο, εστιάζοντας στην συναισθηματική πλευρά του, αλλά και τη celebrity ταυτότητα των πρωταγωνιστών του.
Το απαραίτητο είναι να μπορεί κανείς τελικά να σκεφτεί κριτικά και σφαιρικά.
Επικοινωνία με τον συντάκτη
