Εαυτός & Κίνητρα – γράφει η Μιχαέλα Σκλατινιώτη – Ψυχολόγος.
Έχεις αναρωτηθεί ποτέ γιατί εσύ ή κάποιος άλλος ενήργησε με έναν συγκεκριμένο τρόπο και όχι με κάποιον διαφορετικό; Γιατί παίρνουμε τις αποφάσεις που παίρνουμε και κάνουμε τις επιλογές που κάνουμε;
Τα αίτια που προκαλούν και διαφοροποιούν μια συμπεριφορά ή δράση ως προς την κατεύθυνση και την έντασή της φέρουν την ονομασία ΚΙΝΗΤΡΑ (Geen, 1995). Κίνητρο μπορεί να θεωρηθεί οτιδήποτε μας ωθεί ή μας παρασύρει σε κάποια δράση ή συμπεριφορά.
Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος συνηθίζει να επιστρέφει κατευθείαν σπίτι μετά το πέρας της δουλειάς του αλλά μια συγκεκριμένη μέρα αποφασίζει να βγει για φαγητό. Τι τον έκανε να αλλάξει αυτή τη μαθημένη/συνηθισμένη συμπεριφορά προς μια διαφορετική κατεύθυνση; Η απάντηση βρίσκεται σε αυτό που ονομάσαμε “κίνητρο”.
Κίνητρα αποτελούν τόσο εσωτερικές όσο και εξωτερικές αιτίες της συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια, τα ένστικτα, οι επιθυμίες, οι προθέσεις, τα συναισθήματα, οι υποκειμενικές ερμηνείες για τον κόσμο αλλά και οι αμοιβές/ανταμοιβές, οι τιμωρίες και τα φόβητρα αντίστοιχα αποτελούν καταστάσεις που κινούν τα νήματα προς μια συμπεριφορά/δράση.
Τα κίνητρα μπορεί να είναι:
- Εγγενή, δηλαδή να έχουν κληρονομική βάση, πχ τα ένστικτα
- Επίκτητα, δηλαδή αποκτημένα από διαδικασίες μάθησης μέσω της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον μας δια βίου
- Φυσιολογικά, αυτά που συμβάλλουν στην ομοιόσταση του οργανισμού
- Βιολογικά, που βοηθούν στην επιβίωση, τη συντήρηση κι αναπαραγωγή του ατόμου
- Ψυχολογικά, τα οποία αντανακλούν το θυμικό, την προσωπικότητα και τις συνδιαλλαγές του ατόμου με το περιβάλλον του
- Συνειδητά, αίτια για τα οποία το άτομο έχει γνώση και μπορεί να τα χαρακτηρίσει, περιγράψει κι εκφράσει. Αυτά τα κίνητρα είναι που επικαλείται το άτομο ως αιτίες / λόγους για τη συμπεριφορά του είτε ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα είτε όχι.
- Ασυνείδητα, δηλαδή αίτια που είναι εκτός της ενημερότητάς του
Κυριαρχεί η άποψη πως οι άνθρωποι κατα πολλές περιπτώσεις άγονται και φέρονται από ένστικτα που δεν γνωρίζουν, αρνούνται να παραδεχτούν ή τα διαστρεβλώνουν σε συνειδητό επίπεδο.
Έτσι, τα κίνητρα δεν αφορούν αποκλειστικά σε εκούσιο έλεγχο της συμπεριφοράς. Ένα κίνητρο μπορεί να καθοδηγεί μια δράση / συμπεριφορά αλλά όχι απαραίτητα με συγκεκριμένο “σκοπό”. Η συμπεριφορά μπορεί να φαίνεται σκόπιμη επειδή επιφέρει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα αλλά ο μηχανισμός που λειτουργεί και επηρεάζει τη συμπεριφορά δεν είναι πάντα υπό το συνειδητό έλεγχο του ατόμου.
Όταν αποτυγχάνουν οι συνειδητές προσπάθειες του ατόμου για να αντιμετωπίσει μια δυσάρεστη κατάσταση στην οποία ωθήθηκε είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, τότε ενεργοποιούνται οι μηχανισμοί άμυνας. Αυτοί είναι ασυνείδητοι μηχανισμοί που φέρουν λειτουργία προστατευτική για τον οργανισμό.
Μερικοί από τους κύριους μηχανισμούς άμυνας είναι:
Απώθηση
Το άτομο δια της βίας, συνήθως μέσω επιλεκτικής λήθης/αμνησίας, αποκλείει την είσοδο μια τραυματικής εμπειρίας στο συνειδητό επίπεδο. Ο όρος δεν πρέπει να συγχέεται με τη γενική σημασία του, δηλαδή της απομάκρυνσης μιας εσωτερικής σύγκρουσης.
Αντιληπτική άμυνα
Λειτουργεί όπως η απώθηση, καθώς το άτομο εμποδίζει την εισβολή εξωτερικών απειλητικών ερεθισμάτων. Ακραία περίπτωση είναι η υστερική τύφλωση, που το άτομο ισχυρίζεται πως δεν βλέπει αλλά όταν περπατά δεν πέφτει σε εμπόδια ή δεν φέρεται ως ενας εκ γενετής τυφλός.
Απομόνωση
Το άτομο κάνει διαχωρισμό ανάμεσα στο συναισθηματικό και γνωστικό κομμάτι μιας τραυματικής εμπειρίας κι επιλέγει την ανάκληση μόνο του δεύτερου. Αποφεύγει να βιώσει τη συναισθηματική φόρτιση που φέρει μια τραυματική εμπειρία.
Αντιδραστικός σχηματισμός
Επιτρέπει τον έλεγχο μιας επιθυμίας ή παρόρμησης μέσω της εκδήλωσης της εκ διαμέτρου αντίθετης συμπεριφοράς.
Προβολή
Ενα άτομο αποδίδει τα δικά του ένστικτα, παρορμήσεις και φόβους σε ένα άλλο άτομο. Για παράδειγμα, στην παθολογική ζήλια, το άτομο ισχυρίζεται την απιστία του συντρόφου εξωτερικεύοντας στην ουσία δικές του ασυνείδητες επιθυμίες κι ορμές για να απατήσει.
Διόρθωση
Εδώ πρόκειται για αντισταθμιστικές ή διορθωτικές ενέργειες που συμβαίνουν λόγω εσωτερικών παρορμήσεων ή ιδεών. Για παράδειγμα, ένα άτομο που σκέφτεται ότι ήταν υπερβολικά επιεικές με ένα άλλο άτομο σε μια συγκεκριμένη περίσταση, την επόμενη φορά θα οδηγηθεί σε υπερβολική αυστηρότητα χωρίς να το απαιτεί η περίσταση.
Μετατόπιση
Εδώ μεταφέρεται η φαντασίωση από ένα αντικείμενο ή άτομο σε ένα άλλο. Συχνό παράδειγμα είναι η μετατόπιση της επιθετικότητας. Ένα άτομο μαλώνει με τον ανώτερό του αλλά δεν μπορεί να εξωτερικεύσει τον θυμό του, έτσι το κάνει σε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο. Μια μορφή μετατόπισης είναι και η στροφή προς τον εαυτό μας, όπως στην περίπτωση της αυτο-τιμωρίας, ενοχής, αυτο-περιφρόνησης κ.α
Εκλογίκευση
Αφορά συναισθηματικά ούδετερες εξηγήσεις που χρησιμοποιεί κάποιος για να δικαιολογήσει μια δράση που προκλήθηκε από μια ορμή.
Άρνηση
Αφορά συμπεριφορές που δηλώνουν ότι το άτομο δεν αναγνωρίζει σε συνειδητό επίπεδο την ύπαρξη ενός απειλητικού γεγονότος κι έτσι διαστρεβλώνεται μια κατάσταση για να μη γίνει παραδοχή της βίωσης μιας δυσάρεστης κατάστασης. Για παράδειγμα, μπορεί να υπάρχει άρνηση από ένα άτομο ότι πάσχει από μια βαριά ασθένεια ή ότι ένα αγαπημένο πρόσωπο έφυγε από τη ζωή.
Ταύτιση
Το άτομο υιοθετεί τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές ενός σημαντικού προσώπου που λειτουργεί ως πρότυπο. Η ταύτιση έχει τη μορφή της μίμησης στην παιδική ηλικία που βοηθά το άτομο να αναπτυχθεί και να εμπλουτίσει το ρεπερτόριο των συμπεριφορών του. Σε αυτή την περίπτωση δεν πρόκειται για μηχανισμό άμυνας. Όμως όταν λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στον πόνο δηλαδή όταν ένας γιος ταυτίζεται με τον πατέρα που λείπει κι αναλαμβάνει τους ρόλους του προς τα πρόσωπα της οικογένειας, τότε πρόκειται για μηχανισμό άμυνας.
Εσύ έχεις αναρωτηθεί:
- τι είδους κίνητρα καθοδηγούν τις συμπεριφορές και τις δράσεις σου;
- Κατά πόσο έχεις τον έλεγχο πάνω σε αυτά που επιλέγεις να κάνεις;
- Τι είδους μηχανισμούς χρησιμοποιείς για να προστατεύσεις τον εαυτό σου σε δυσάρεστες καταστάσεις;
- Τι είναι αυτό που σε δυσκολεύει στις επιλογές και τις δράσεις σου;
- Τι είναι αυτό που θέλεις να αλλάξεις γιατί σου δημιουργεί ψυχολογική δυσφορία;
Ό,τι και όποια κι αν είναι η απάντηση, με θέληση και μεράκι μπορείς να δημιουργήσεις την αλλαγή που σκέφτεσαι, να λαξευτείς και να δημιουργήσεις την εκδοχή του εαυτού σου που εσύ επιθυμείς.
