Γονική αποξένωση – Έβελυν Πατσιούρα

Γονική αποξένωση – τι είναι; πότε συμβαίνει; για ποιο λόγο; – γράφει η Έβελυν Πατσιούρα – Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπεύτρια.

Η γονική αποξένωση ή αλλοτρίωση είναι το φαινόμενο, συνήθως απόρροια ενός συγκρουσιακού διαζυγίου, κατά το οποίο ο ένας γονιός προσπαθεί να συμμαχήσει με το παιδί και να το αποξενώσει μέσω της ψυχολογικής χειραγώγησης από τον άλλο γονέα (Jaffe, Thakkar & Piron, 2017).

Η ψυχολογική χειραγώγηση περιλαμβάνει ύβρεις, ασύστολη δυσφήμιση και δημιουργία ψευδών αναμνήσεων εκ μέρους του αποξενωτή. Ως αποτέλεσμα, το παιδί εκπαιδεύεται ουσιαστικά στο να απεχθάνεται το γονέα στόχο. Έτσι δημιουργείται το σύνδρομο της γονικής αποξένωσης (PAS) (Parental Alienation Syndrome), το οποίο δεν θα έπρεπε να συγχέεται με τη γονική αποξένωση (PA) (Parental Alienation). 

Διαφορά PA και PAS

H γονική αποξένωση (PA) επικεντρώνεται στη συμπεριφορά του γονέα και στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται και ασκεί τη γονεϊκότητα. Για παράδειγμα: παραμέληση, εγκατάλειψη, χρήση ουσιών, διάφοροι εθισμοί, παιδική κακοποίηση. Σε αυτή την περίπτωση η απομάκρυνση του παιδιού από το γονιό είναι δικαιολογημένη και δεν υπάρχει το σύνδρομο.

Μπορεί όμως και να αφορά τον προγραμματισμό και την εναντίωση του παιδιού προς τον άλλο γονέα χωρίς προφανή αιτία.

Στην περίπτωση αυτή προκύπτει το σύνδρομο (PAS), όρος που επινοήθηκε από τον παιδοψυχίατρο Gardner to 1985 ορμώμενος από τις κλινικές του παρατηρήσεις, και επικεντρώνεται στη συμπεριφορά του παιδιού. Περιγράφεται ως διαταραχή η οποία προκύπτει από την επίδραση του αποξενωτή γονέα και εκδηλώνεται μέσα από ένα σύνολο συμπεριφορών που εμφανίζονται στο παιδί. Δηλαδή, η γονική αποξένωση είναι η αιτία και το αποτέλεσμα αυτής είναι το σύνδρομο. 

Ειδικότερα το αποξενωμένο παιδί: 

• Συμμετέχει σε μία εκστρατεία δυσφήμισης όπου συστηματικά και αδικαιολόγητα προσβάλει και επιτίθεται στον έτερο γονέα. 
• Παρουσιάζει απώλεια αμφιθυμίας. Διατηρεί δηλαδή μόνο αρνητικά συναισθήματα για το γονέα στόχο και ακολουθεί μία λογική άσπρο – μαύρο. Ο απόλυτα καλός και ο απόλυτα κακός γονέας.
• Φαίνεται να παπαγαλίζει και να αναπαραγάγει τα επιχειρήματα του αποξενωτή, που συνήθως δε θα μπορούσε να τα επινοήσει ένα παιδί. 
• Προχωράει σε επιπόλαιους εξορθολογισμούς προκειμένου να δικαιολογήσει την εχθρική στάση του.
• Παρουσιάζεται το φαινόμενο του ανεξάρτητου στοχαστή. Υποστηρίζει δηλαδή, πως η στάση του προς τον αποξενωμένο γονέα είναι αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης και κρίσης. 
• Απουσία ενοχής για τη στάση του προς το γονέα στόχο.
• Συναισθήματα έχθρας τα οποία επεκτείνονται και στην οικογένεια του αποξενωμένου γονιού (π.χ. παππούδες, θείοι). 
• Αντανακλαστική υποστήρικη του αποξενωτή γονέα (Gardner, 2002)

Τα παιδιά του Αρμαγεδδώνα

Το παιδί που βρίσκεται στο μέσο μίας συγκρουσιακής διαμάχης των γονιών του βιώνει έντονες συναισθηματικές δυσκολίες που δεν μπορεί να εκφράσει και να διαχειρισεί. Νιώθει πολύ έντονο stress και διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο να εμφανίσει κάποια ψυχική διαταραχή κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής του σε σύγκριση με τα μη αποξενωμένα παιδιά.

Όσο πιο βαριάς μορφής είναι η γονική αποξένωση, τόσο περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν ώστε το παιδί να εμφανίσει αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους άλλους και ευάλωτες διαπροσωπικές σχέσεις, δυσκολία ελέγχου των παρορμήσεων, ψυχοσωματικά συμπτώματα, φτωχή σχολική επίδοση και χρήση ουσιών μεταξύ άλλων (Bernet, 2015). Στη βάση όλων αυτών υπάρχει διαταραχή του συστήματος προσκόλλησης με τον αποξενωμένο γονέα και αποκοπή των συναισθημάτων του προς αυτόν.

Το παιδί μαθαίνει να αντιμετωπίζει το γονιό-στόχο ως βασικά κακό και προσπαθεί σταδιακά να αποσύρει τα συναισθήματά του προς το πρόσωπό του.

Ασυνείδητα, πλήττεται και η σχέση του με τον αποξενωτή, καθώς το παιδί δεν αντιμετωπίζεται ως αυτό που είναι, δεν έχει καθρέφτισμα και οι ανάγκες του ματαιώνονται (Harman, Kruk & Hines, 2018). Αντίθετα, μετρατρέπεται σε ένα μέσο εκδίκησης εξαιτίας των αγεφύρωτων διαφορών των γονιών του. Σαν αποτέλεσμα αυτής της απώλειας το παιδί αποκόπτεται μοιραία και από τον εαυτό του καθώς βιώνει ένα σιωπηλό πένθος που δεν έχει το χώρο και τη δυνατότητα να εκφράσει φοβούμενο πως μπορεί να πυροδοτήσει την οργή του αποξενωτή. Μακροπρόθεσμα το ανεπίλυτο πένθος μπορεί να εκδηλωθεί με ενοχές και θυμό προς τον στοχοποιημένο και αποξενωτή γονιό αντίστοιχα. 

Αιτίες Γονικής Αποξένωσης

Όπως έχει ήδη αναφερθεί το φαινόμενο της γονικής αποξένωσης παρατηρείται συνήθως στα πλαίσια συγκρουσιακών διαζυγίων που οξύνονται περαιτέρω λόγω εκατέρωθεν διεκδικήσεων για την άσκηση της γονεϊκής επιμέλειας

Οι αιτίες ποικίλουν: 

• Συγκρουσιακό διαζύγιο
• Απόσπαση περιουσιακών στοιχείων
• Κτητικότητα για την αγάπη του παιδιού
• Ζήλεια για πρώην σύντροφο/σύζυγο
• Νέα σχέση για τον πρώην σύντροφο/σύζυγο
• Ενεργό (ανεπεξέργαστο) παιδικό ψυχικό τραύμα εκ μέρους του αποξενωτή γονέα
• Διαταραχή προσωπικότητας με πιο συχνές την οριακή, την παρανοϊκή, τη ναρκισσιστική  και την οιστριονική (Baker, 2006)

Είναι η γονεϊκή αποξένωση παιδική κακοποίηση;

Οι υποστηρικτές της ισχυρίζονται πως αποτελεί σοβαρό είδος συναισθηματικής κακοποίησης προς το παιδί (Κruk & Edward, 2018) καθώς περιλαμβάνει σταδιακή αποκοπή του από το στοχοποιημένο γονιό. Προοδευτικά, το παιδί πείθεται ότι ο αποξενωμένος γονέας δεν το αγαπάει πια.

Μάλιστα, για πολλούς ερευνητές θεωρείται ως ένα είδος γονεκτομής (Κολαΐτης, 2012).

Ως αποτέλεσμα, το παιδί νιώθει υποχρεωμένο να συμπεριφέρεται με τρόπους που είναι αποδεκτοί από τον αποξενωτή για να μην υποστεί την απώλεια και της δικής του αγάπης. Στη φάση αυτή παρατηρείται ένα είδος αντιστροφής ρόλων, όπου το παιδί σε ρόλο γονιού προσπαθεί να ικανοποιήσει τις συναισθηματικές ανάγκες του αποξενωτή για αγάπη και αφοσίωση με αντάλλαγμα τη δική του φροντίδα και επιβίωση (Walters & Olsen, 2005).

Τύποι γονέων που αποξενώνουν

Ο ήπιος / αφελής αποξενωτής

Είναι το είδος του γονιού που αναγνωρίζει τη σημασία της σχέσης γονέα και παιδιού και μόνο περιστασιακά και από αμέλεια θα πει κάτι εις βάρος του άλλου (Κολαΐτης, 2012).

O μέτριος / ενεργός αποξενωτής

Δυσκολεύεται να συγκρατήσει την οργή του και καταφεύγει σε παρορμητικές κινήσεις αποξένωσης παρεμποδίζοντας συστηματικά και με ευρηματικό τρόπο την ευόδωση της επικοινωνίας γονέα-παιδιού. Πρόκειται συνήθως για γονείς με καλές γονεϊκές δεξιότητες πριν το διαζύγιο και επιδεικνύουν συμμόρφωση όταν διακυβεύεται η επιμέλεια ή κάποιο χρηματικό πρόστιμο (Douglas, 2008). 

Ο εμμονικός αποξενωτής

Σε αυτή την περίπτωση ο αποξενωτής προσπαθεί πάση θυσία να καταστρέψει το δεσμό του παιδιού με τον άλλο γονέα. Αυτή η περίπτωση είναι η πιο σοβαρή και πολύ συχνά υπάρχουν ψεύτικες καταγγελίες για σεξουαλική κακοποίηση του παιδιού ή κατηγορίες για ψυχική ασθένεια, αλκοολισμό ή χρήση ουσιών του άλλου γονιού (Κολαΐτης, 2012). Επίσης, σε αυτή την κατηγορία συναντώνται τα πιο πολλά ποσοστά ψυχοπαθολογίας (Douglas, 2008) . 

Συμπερίληψη, διαγνωστικό αδιέξοδο και διχογνωμία

Παρά την ευρεία διάδωση του συνδρόμου της γονικής αποξένωσης για πολλούς ερευνητές παραμένει ακόμη ένα επιστημονικά ατεκμηρίωτο και αμφιλεγόμενο ζήτημα καθώς δεν υπάρχουν πολλές έρευνες που το επικυρώνουν (Bernet & Baker, 2013). Αποδέχονται αυτή τη στάση εκ μέρους του αποξενωτή αλλά δεν πιστεύουν πως μπορεί να προκαλέσει πραγματική ρήξη στη σχέση γονέα-παιδιού.

Επίσης, η αναγωγή του φαινομένου σε σύνδρομο ενέχει τον κίνδυνο της παρερμηνείας και της κατάχρησης του όρου το οποίο μπορεί να προκαλέσει δυσμενείς επιπτώσεις.

Θα μπορούσε άραγε η αναγνώριση της γονικής αποξένωσης ως συνδρόμου να παραβλέψει έγκυρους ισχυρισμούς για ενδοοικογενειακή βία; Αν ναι, τότε η κοινωνία θα θυματοποιοήσει εκ νέου τους επιζώντες της βίας;

Μπορούμε να διακρίνουμε μία πραγματικά κακοποιητική από μία εριστική σχέση;

Πως θα μπορούσε να επηρεάσει την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού η διάγνωσή του με PAS;

Θα μπορούσε ένα παιδί ανεπηρέαστα να απαρνηθεί τον ένα γονεά λόγω άσκησης ανεπιθύμητων γονεϊκών πρακτικών; 

H γονική αποξένωση σαν πρακτική υπάρχει και είναι ευρέως αποδεκτή. Όμως, η ιατρικοποίηση αυτού του φαινομένου εγείρει πολλά κοινωνικά και ηθικά διλήμματα. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι δεν έχει συμπεριληφθεί μέχρι στιγμής στα διαγνωστικά εγχειρίδια ταξινόμησης ψυχιατρικών διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρίας (DSM – 5) και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ICD – 11).  

Μέσα λοιπόν από ένα τέτοιο πρίσμα, χρειάζεται να απαρνηθούμε κάθε μορφής προκατάληψη.

Η γονική αποξένωση, δεν αναφέρεται μονομερώς μόνο στον άντρα ή μόνο στη γυναίκα. Μπορεί να αποξενώσει η μητέρα αλλά μπορεί και ο πατέρας. Υπάρχουν γονείς που άθελά τους, λόγω πληγωμένων συναισθημάτων ή ψυχικών διαταραχών χρησιμοποιούν το παιδί τους σαν βέλος για να επιτεθούν στον/ην πρώην σύζυγο. Συνακόλουθα, κατά πόσο είναι ορθό να μιλάμε για υποχρεωτική συνεπιμέλεια εάν πρώτα δεν αποκλείσουμε το ενδεχόμενο βίας; Η βία δεν είναι μόνο σωματική. Δεν είναι πάντα εμφανής.

Και η εκδίκηση τελικά δεν είναι ποτέ γλυκιά.

Ούτε έχει στο ελάχιστο αντισταθμιστικό χαρακτήρα.

Ειδικά όταν πληγώνεται ένα παιδί.

Το παιδί σου.