Όρια – Θέτοντάς τα, διαλέγω εμένα! – γράφει η Έβελυν Πατσιούρα – Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπεύτρια
Tα όρια αντιπροσωπεύουν μία λεπτή, άυλη γραμμή που μας περιβάλλει και επιτελεί έναν προεξάρχοντα ρόλο στον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούμε με τους άλλους ανθρώπους αλλά και με τον εαυτό μας. Η λειτουργία τους είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση και την ψυχοσυναισθηματική μας ευημερία (Mellody, 2010). Αυτό σημαίνει πως οι υγιείς ή ελαττωματικές εφαρμογές των ορίων καθορίζουν την ποιότητα του σχετίζεσθαι και πολλές φορές αποτελούν έκδηλα συμπτώματα μίας ευρύτερης παθολογίας με δυσμενείς συνέπειες στην ψυχοκοινωνική λειτουργία του ατόμου.
Στην πραγματικότητα και πέρα από τέτοιου είδους περιοριστικούς ορισμούς, καθώς το παρόν άρθρο δεν αναφέρεται σε παθολογικές περιπτώσεις, τα όρια αποτελούν μία ζώνη ασφαλείας, ένα αόρατο φίλτρο που μας προστατεύει από κάθε ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Ουσιαστικά, αποτρέπουν τους άλλους από το να εισβάλλουν στο χώρο μας και να μας κακοποιήσουν. Έτσι απλά.
Η παραβίαση των ορίων συνιστά κακοποίηση
και τίποτα επιεικέστερο δεν πρέπει να ειπωθεί.
Αποτρέπουν επίσης εμάς από το να φερθούμε κακοποιητικά στους άλλους και συμβάλλουν καθοριστικά στην ανάπτυξη της προσωπικής μας ταυτότητας (Mellody, 2010). Ξέρεις πραγματικά ποιος είσαι και έχεις συνθέσει μία ενοποιημένη ταυτότητα, όταν ξέρεις τι αποδέχεσαι ως επιτρεπτό και τι όχι. Από ποιον. Σε ποιο βαθμό και για ποιο λόγο. Υπάρχει όμως, μεγάλη παραπληροφόρηση και μία αέναη εστία παρανοήσεων αναφορικά με το ζήτημα των ορίων.
Τι είναι και τι αφορούν;
Το σύστημα ορίων εμπερικλείει τα εσωτερικά και εξωτερικά όρια. Τα σωματικά, σεξουαλικά, υλικά και χρονικά όρια απαρτίζουν το εξωτερικό σύστημα ορίων. Ένας απλός τρόπος για να αντιληφθεί κανείς τα σωματικά του όρια είναι να ανοίξει τα χέρια του σε πλήρη έκταση. Ο κυκλικός χώρος που δημιουργείται περιμετρικά με τον κορμό αποτελεί μία ασφαλή απόσταση συνύπαρξης με τους άλλους. Φυσικά, αυτός ο τρόπος προσδιορισμού είναι ενδεικτικός και καθένας μπορεί να αναπροσαρμόσει το προσωπικό του ασφαλές πεδίο.
Το άγγιγμα, η χειραψία, η χωροτακτική εγγύτητα, το είδος και οι συνθήκες της σεξουαλικής δραστηριότητας, τα υπάρχοντά σου και η χρησιμοποίηση τους από άλλους ή μη, η διαχείριση του προσωπικού σου χρόνου, δηλαδή η επιθυμία σου να σέβονται το χρόνο που διαθέτεις και να σε αντιμετωπίζουν με σεβασμό και ισοτιμία, είναι τα όριά σου (Mellody, 2010).
Δε χρειάζεται να δώσεις το χέρι σου σε κάποιον που δε θες. Δε χρειάζεται να πεις χάρηκα αν δε το εννοείς. Δε χρειάζεται να ανταποδώσεις την κολακεία που έλαβες αν δε το νιώθεις. Ο καθένας γνωρίζει καλύτερα πως βιώνει όλες αυτές τις κοινωνικές καταστάσεις. Γιατί η ένδειξη πως τα όριά μας παραβιάζονται ενεργοποιείται μέσα από την ανάδειξη ενός κατακλυσμιαίου δυσφορικού συναισθήματος. Όταν ενεργούμε με τρόπους που αψηφούν αυτό το συναίσθημα, χάριν κοινωνικών επιταγών, τότε εμείς οι ίδιοι παραβιάζουμε τα όριά μας. Και ναι, συναινούμε ώστε και οι άλλοι να πράξουν ανάλογα.
Δεν είναι παράλογο κάποιος να μας καταπατήσει, όταν εμείς του δίνουμε πολλούς λόγους να το κάνει αλλά ούτε έναν για να μην το κάνει.
Δεν φταίει πάντα ο άλλος.
Η αγνωμοσύνη του, η διαπαιδαγωγησή του ή η ιδιοσυγκρασία του. Είναι αποκλειστικά δική μας ευθύνη να θέσουμε τα όριά μας.
Τα συναισθηματικά, ψυχικά και πνευματικά όρια αφορούν το εσωτερικό σύστημα ορίων. Αφορούν τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τη συμπεριφορα, τις αξιακές, πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις (Mellody, 2010).
Μία υγιής έκφραση αυτών των ορίων προϋποθέτει να έχουμε επίγνωση του τί είναι δικό μας και τι όχι.
Του τι προορίζεται για εμάς και τι όχι.
Άνθρωποι με ασταθή εσωτερικά όρια, επηρεάζονται σημαντικά από τις διαθέσεις των άλλων. Η αυταξία τους και τα συναίσθηματά τους μεταβάλλονται σε συνάρτηση με την εξωτερική ανατροφοδότηση που λαμβάνουν και που πολλές φορές εσφαλμένα μεταφράζουν. Νιώθουν υπεύθυνοι για τα συναισθήματά των άλλων και μαστιγώνουν διαρκώς τον εαυτό τους από φόβο ότι δεν ήταν αρκετά καλοί.
Τα διάτρητα όρια μας εμποδίζουν να δεχτούμε αντίθετες απόψεις.
Μας καθηλώνουν σε μία αμυντική και αδιαπραγμάτευτη στάση.
Μας μετατρέπουν σε αντιρρησίες, συμβουλάτορες και απορριπτικούς σε οτιδήποτε αντικρούει τις δικές μας αξιακές πεποιθήσεις.
Μας οπλίζει με μία μόνιμη αντιδραστικότητα η οποία κατευθύνεται σε οτιδήποτε φαίνεται να απειλεί τη δική μας πραγματικότητα. Μερικές φορές, οι άνθρωποι δυσκολεύονται να αποδεχτούν ότι αυτό που αμφισβητείται είναι οι πεποιθήσεις τους και όχι η προσωπικότητά τους.
Γιατί να θέσεις όρια;
Η εφαρμογή υγιών ορίων αποτελεί ένδειξη αυτοφροντίδας και αγάπης για τον εαυτό. Ναι, τα όρια είναι αυτοφροντίδα. Η απομάκρυνση από οτιδήποτε τοξικό είναι αυτοφροντίδα. Τα όρια δεν σε κάνουν εγωιστή. Δεν σε κάνουν λιγότερο αρεστό. Δεν απομακρύνουν τους άλλους. Δεν σαμποτάρουν την οικειότητα. Αντίθετα, αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο, πάνω στον οποίο μπορείς να αναπτύξεις τις διαπροσωπικές σου σχέσεις.
Αποκτάς τον έλεγχο της ζωής σου, δεν υποκύπτεις στη χειραγώγηση των άλλων και βελτιώνεις την αυτοεκτίμησή σου (Whitfield, 2010).
Τα όρια σου, είναι δικαίως η ταυτότητά σου.
Μεταφέρουν πληροφορίες στον περίγυρό σου αναφορικά με το τι είναι και τι όχι επιτρεπτό για εσένα. Δεν υπάρχει σωστό ή λάθος. Μπορεί να αναζητάς διαχυτικές αγκαλιές. Μπορεί να ασφυκτιάς με τα φιλιά στο πρόσωπο. Είναι εντάξει να ισχυεί το πολύ ή το λίγο. Είναι εντάξει, εφόσον είναι για εσένα εντάξει. Δίνουν λοιπόν, οδηγίες στους άλλους για το πως θέλεις να σε αντιμετωπίζουν. Αυτό βέβαια, δίνει τη σκυτάλη σε σένα. Κατά πόσο έχεις γνωστοποιήσει τα όρια σου; Κατά πόσο γνωρίζεις τις πραγματικές ανάγκες και επιθυμίες σου; Πως καταλαβαίνεις ότι μία πληροφορία λεκτική ή σωματική σε προσβάλει. Τι κάνεις όταν συμβαίνει κάτι που σε θίγει; Για να σε σεβαστούν οι άλλοι χρειάζεται εσύ να πάρεις αυτή την ευθύνη.
Τα υγιή όρια
Όπως έχει ειπωθεί, δεν υπάρχει σωστό ή λάθος. Υπάρχει όμως ένας οδηγός που λειτουργεί καλά για τους περισσότερους ανθωπους και με βάση αυτόν μπορούμε να αξιολογήσουμε την καταλληλότητα των ορίων. Τα υγιή όρια, είναι ευέλικτα. Αναπροσαρμόζονται με βάση τους ανθρώπους, το είδος των σχέσεων και τις περιστάσεις. Έχουμε το δικαίωμα να τα αναθεωρίσουμε όσες φορές χρειαστεί. Όσο μεταβάλλονται οι ανάγκες μας, μεταβάλλονται και τα όριά μας.
Πως να θέσεις όρια;
Τα υγιή όρια είναι σαφή, ξεκάθαρα και συγκεκριμένα. Χρειάζεται να ξέρεις τι σε ενοχλεί, τι δεν αντέχεις ώστε να μπορέσεις να το μεταφέρεις στον άλλο. Έχουν σκοπό να ενημερώσουν και όχι να τρομοκρατήσουν τους ανθρώπους γύρω σου. Και όταν επενδύεις στις σχέσεις με αυτό τον τρόπο, δημιουργείς και τις προϋποθέσεις για οικειότητα. Δεν θα απομακρύνουν τους άλλους, ή τουλάχιστον όχι όλους, αλλά θα τους βοηθήσουν να σε μάθουν καλύτερα. Κανείς δεν έχει την απαίτηση από εσένα και ούτε είναι ρεαλιστικό να δέχεσαι αβλεπί οποιαδήποτε συμπεριφορά. Αυτό δεν σε καθιστά προσιτό στα μάτια των άλλων αλλά ευάλωτο στην εκμετάλλευση και μάλιστα χωρίς αντιστάσεις.
Φυσικά, όπως κάθε αλλαγή συμπεριφοράς χρειάζεται δέσμευση και εμπεριέχει απώλεια.
Η απώλεια αφορά το οικείο, δυσλειτουργικό σου μοτίβο. Δηλαδή την τάση σου να είσαι διαπερατός από οποιαδήποτε τοξική συμπεριφορά. Η απώλεια αυτή μπορεί να αποτελεί ταυτόχρονα και την επιθυμητή αλλαγή, αλλά η απόσβεση μίας οικείας, παγιωμένης και αυτοματοποιημένης συμπεριφοράς χρειάζεται χρόνο για να ευοδωθεί και απαιτεί από εμάς να σχετιζόμαστε με νέους, άγνωστους μέχρι στιγμής τρόπους. Και ναι, κάποιοι άνθρωποι θα φύγουν γιατί δεν αντέχουν την αλλαγή. Οι άνθρωποι αυτοί συνήθως έχουν επίσης διάτρητα όρια και δεν γνωρίζουν πως να σχετιστούν με τους άλλους με μη παρεμβατικό τρόπο. Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι αυτοί φεύγουν γιατί ξεβολεύονται και ξεβολεύονται γιατί κάθε φορά που βάζεις όρια, διαλέγεις εσένα.
Ταλάντευση από την παθητικότητα στην επιθετικότητα
Η ελαττωματική εφαρμογή των ορίων μας αφήνει εκτεθειμένους σε προσβλητικές συμπεριφορές. Η συσσωρευμένη δυσφορία που ποτέ δεν εκφράζεται δεν ξεχνιέται, αποθηκεύεται σε κάθε μας κύτταρο και μετουσιώνεται σε θυμό. Έτσι λοιπόν, κάποιοι άνθρωποι μπορούν πολύ εύκολα να μετατραπούν από παθητικούς δέκτες (που δεχόνται απαρέγκλιτα κάθε λογής συμπεριφορά) σε επιθετικούς διώκτες (που εξαγριώνονται και χάνουν τον έλεγχο σε κάθε ευκαιρία). Ή ακόμη και να εκτονώσουν τον καταπιεσμένο θυμό με πιο έμμεσους, παθητικοεπιθετικούς τρόπους (Whitson, 2014). Μία τέτοια συμπεριφορά, τους καθιστά απρόβλεπτους και ανάξιους εμπιστοσύνης. Εκδηλώνεται μέσα από συμπεριφορές όπως εσκεμμένη αργοπορία, ψέμματα, αιχμηρό χιούμορ, αναπάντητα τηλεφωνήματα κ.α. Συχνά οι άνθρωποι φοβούνται ότι οι άλλοι θα πληγωθούν ή δεν θα αντέξουν τα όρια που τους θέτουν με ευθύ τρόπο και καταλήγουν να τους δίνουν πολλές αφορμές για να τους εγκαταλείψουν. Όμως, η εξάσκηση στη διεκδικητικότητα είναι που δημιουργεί υγιείς σχέσεις και όχι το θυμωμένο χαμόγελο.
